El Niño en het wereldtemperatuur gemiddelde record
De Grote of ook wel Stille Oceaan is de grootste plas water (162,2 miljoen km²) van de wereld. Je vindt deze tussen het oosten van Azië, maar ook Australië, en de westkant van Zuid- en Noord-Amerika. De Stille Oceaan is echt groot, want die beslaat al 32% van het hele aardoppervlak. In het Engels wordt het ‘Pacific’ genoemd, wat het Spaans is voor vredig of vreedzaam. Op Aarde kan het overal onstuimig zijn, dus de Stille Oceaan is daar geen uitzondering op.
Wat is de ‘El Niño-Southern Oscillation’
De El Niño-Southern Oscillation (ENSO) is een grootschalig wereldwijd klimaatverschijnsel dat ontstaat door variaties in winden en zee oppervlaktetemperaturen boven het tropische deel van de Stille Oceaan. Deze vind je in de buurt van de evenaar. In de volksmond heet het gewoon El Niño (vertaald betekent dit het kerstkind). Deze variaties hebben een onregelmatig patroon, maar lijken wel op cycli. Het optreden van ENSO is niet voorspelbaar. De cycli duren vaak 9 tot 12 maanden, maar het kan ook uitlopen van 3 tot 7 jaar. De ENSO heeft alles te maken met een verhoogde kans op bosbranden, hittegolven, overstromingen en mislukte oogsten als gevolg van extreme droogte. ENSO bestaat uit drie fasen:
El Niño verwijst naar de bovengemiddelde temperaturen aan het zeeoppervlak die zich periodiek ontwikkelen aan de Aziatische en Australische kant. Er zijn sterke passaatwinden aanwezig.
La Niña betekent klein meisje in het Spaans. Het verwijst naar de periodieke afkoeling van de oppervlaktetemperaturen van het zeeoppervlak aan die Aziatische en Australische kant maar ook meer in het midden van de Stille Oceaan. De passaatwinden worden tegengewerkt. El Niño doet zich vaker voor dan La Niña.
Daartussen zit de neutrale fase.
De ENSO beïnvloedt het klimaat van een groot deel van de tropen en subtropen en heeft verbindingen met hoger gelegen gebieden in de wereld. De Indische en de Altantische oceanen bevinden zich ook op de evenaar, maar die zijn kennelijk niet breed genoeg voor de ENSO, zoals de Stille Oceaan dat wel is.
Waar komt het woord ENSO vandaan?
In de zenkunst is een ensō (円相) een cirkel die met de hand is getekend in één of twee ongeremde penseelstreken om de zengeest uit te drukken. Deze op deze manier gemaakte cirkel wordt geassocieerd met verlichting, leegte, vrijheid, kracht, elegantie, het universum (Dharmadhatu in het Boeddhisme) en de staat van geen-geest. De ensō is de openbaring van een wereld van de geest zonder begin en einde. Het wordt gekenmerkt door een minimalisme dat beïnvloed is door de Zen Boeddhistische filosofie en de Japanse esthetiek. Het is een hele Japanse kunst om ensō te kunnen tekenen. De afkorting ENSO is mooi gevonden bij het woord ensō.
De natuurkunde achter de ENSO
De Aarde draait in 24 uur eenmaal om zijn eigen as. Hierdoor waait er op het noordelijk halfrond een gestage/ overheersende wind vanuit het noordoosten boven de evenaar. Het maakt niet uit waar je bent, behalve dat deze wind minder verstoord wordt boven zeewater. De zeilvaarders vroeger noemde deze wind niet voor niets de handelswind. Natuurlijk is die wind er ook op het zuidelijk halfrond ten zuiden van de evenaar, maar dan vanuit het zuidoosten. Dit zijn twee gordels van passaatwinden die de hele Aarde omcirkelen. De oorzaak van deze passaatwinden is het Coriolis-effect.
- De rotatiesnelheid van de Aarde bepaalt de Corioliskrachten die er op deze winden staan. Het is evenredig met elkaar. Zou de Aarde sneller gaan draaien, dan zijn ook de Corioliskrachten evenredig groter. Zou de Aarde een stuk langzamer dan die 24-uur rond gaan, dan was het ENSO effect ook minder aanwezig.
- Datzelfde geldt voor de luchtdruk van 1 atmosfeer in onze dampkring. Als deze lucht ijler was, dan waren de Corioliskrachten ook minder. Ook dat is evenredig met elkaar. De dampkring van de planeet Mars is bijvoorbeeld 100x ijler dan die van de Aarde. Daar zul je ENSO niet aantreffen.
- Tenslotte heeft het ook met de afstand naar de Zon te maken. Als de Aarde veel verder van de Zon zou staan, dan was er ook minder sprake van hoge- en lagedrukgebieden op de Aarde. Juist dat zorgt ervoor dat wind gaat waaien over het oppervlak. Het zal bijzonder zijn als ENSO ook in de dampkring van Jupiter of Saturnus zou bestaan.
Kortom: de Aarde is nu precies geschikt voor ENSO.
Waaruit bestaat de cyclus van de ENSO?
De altijd maar durende passaatwinden drijven het warme zeewater voor de kusten van Amerika naar het westen. Hierdoor wordt de bovenkant van de waterkolom aan de Aziatische en Australische kant van de Stille Oceaan warm en blijft er minder kouder zeewater over onder in die kolom met water. Dat koude zeewater stroomt tegelijk weer onder de waterspiegel naar Amerika terug. Dat moet wel, want de zeespiegel stijgt slechts een beetje. De waterkolom voor Amerika wordt hierdoor juist kouder. Het warme water aan de Aziatische en Australische kant van de Stille Oceaan doet de lucht daar opwarmen. De dichtheid van die lucht neemt af en stijgt op. Het aantal regenbuien neemt aan de Aziatische en Australische kant hierdoor toe. Er komt een convectiestroom in de lucht op gang die juist weer naar de westkust van Amerika gaat boven kouder zeewater. De lucht is droog en zakt daar weer naar beneden. Deze conventie versterkt de passaatwinden juist weer. Er ontstaat zo een ‘positieve feedback’. Dit laatste is het effect van La Niña.
Het luchtdrukverschil en de waterspiegel aan de Aziatische en Australische kant van de Stille Oceaan willen zich beiden uiteindelijk toch wel herstellen waardoor de wind de andere kant op gaat waaien en botst ergens in het midden van de Stille Oceaan tegen de altijd maar durende passaatwinden. De oorspronkelijke situatie herstelt zich. Dit heet El Niño.
Hoe beïnvloed ENSO de weersverwachting?
Geen één El Niño is hetzelfde. Bij een zwakke El Niño zijn de regenbuien vooral in het midden van de Stille Oceaan aanwezig, maar bij een krachtige El Niño moeten de passaatwinden het onderspit delven en belanden die regenbuien tot in Zuid-Amerika. Om dit zo feitelijk mogelijk te krijgen bestaat er een Southern Oscillation Index (SOI) die de sterkte van El Niño of La Nino periode vaststelt in een cijfer. Hiermee kunnen we ongeveer een half jaar van te voren weten of El Niño of La Niña gaat omkeren.
De El Niño fase in het ENSO-effect is vooral in de winter van Amerika te merken. De gestage hoge winden van de straalstroom worden intensiever en komen wat zuidelijker te liggen. Het is veel natter in het zuidelijke deel van Noord-Amerika. De kans op overstromingen is groter in het zuidelijke deel van Noord-Amerika. Het is tegelijk droger aan de oostkant van het noordelijke deel van Noord-Amerika, en warmer in het westelijke deel daarvan. Canada hoort hier bij het noorderlijke deel.
De La Niña fase is vooral in de winter van Amerika te merken. De straalstroom komt noordelijker te liggen. Het zuidelijke deel van Noord-Amerika droogt sneller uit. De kans op lagere temperaturen en overstromingen is groter in het westelijke deel van het Noorden van Noord-Amerika waaronder Canada, maar dat komt ook meer voor aan de oostkust van de Verenigde Staten.
Hoe beïnvloed ENSO de weersverwachting in Europa?
El Niño heeft vooral invloed op de tropische gebieden en de landen direct rondom de Stille Oceaan. In Europa merken we relatief weinig tijdens El Niño. Europa ligt per slot van rekening ver weg van het gebied waar El Niño voorkomt. El Niño heeft wel een na-ijl effect in Europa. In het voorjaar na een sterke El Niño krijgen we vaker meer regen, terwijl Oost-Spanje dan iets droger en warmer is. Na vrijwel alle El Niño-jaren sinds 1856 blijkt het voorjaar in Nederland aan de natte kant te zijn. Alleen na de laatste El Niño van 2015/2016 was het voorjaar niet natter dan gebruikelijk. Dat komt toch ook weer voor. Ook is het opmerkzaam dat er wat minder stormen en orkanen zijn in de Atlantische Oceaan.
Bij La Niña is dat net andersom. La Niña, lijkt in Europa juist voor een iets droger voorjaar te zorgen. Onderzoekers vermoeden dan ook dat La Niña tussen 2020 en 2023 heeft bijgedragen aan de periode van droogte in delen van Europa.
Globale warmterecords in 2023 en 2024
El Niño van 2023-2024 werd beschouwd als de op vier na krachtigste ENSO-gebeurtenis in de geschiedenis, met als gevolg wijdverspreide droogte, overstromingen en andere natuurrampen op de wereld. El Niño is misschien wel het schadelijkst geweest in Afrika, waar droogte een groot deel van het zuiden van het continent heeft geteisterd. Zuidelijk Afrika, inclusief Zimbabwe, Botswana, Namibië, Angola, Zuid-Afrika, Lesotho, Swaziland en de zuidelijke helft van Mozambique, heeft tijdens El Niño meestal een drogere periode van december tot februari.
Het begin van deze El Niño werd uitgeroepen op 4 juli 2023 door de Wereld Meteorologische Organisatie. Deze heeft volgens het KNMI geduurd tot december 2024. Er is wel een nuance. De hoogste temperaturen worden meestal een paar maanden nadat El Niño op zijn maximum was bereikt. Het kost namelijk enige tijd voordat het warme zeewater ook de atmosfeer heeft opgewarmd. De verwachting is dan ook dat komende maanden in 2025 El Niño nog naijlt zodat er nog steeds zeer hoge temperaturen bereikt worden.
In 2023 was de gemiddelde aardtemperatuur nog nooit zo hoog, en in 2024 werd kortgeleden bekend gemaakt dat dit weer ver boven de gemiddelde temperatuur van 2023 uit is gegaan. De warmste dag ooit was op 22 juli 2024. Op het eerste gezicht denk je dan al snel aan een effect als gevolg van de globale klimaatverandering. Dat effect kan er zeker zijn, maar twee jaar achter elkaar doet toch zeker ook vermoeden dat El Niño van midden 2023 tot eind 2024 hier ook mee te maken heeft gehad.