Is het heelal doelloos?

Teleologie versus theologie

Teleologie is de zoektocht naar het doeleinde achter dingen. Verwar het niet met theologie. Dat is de studie van de inhoud van een godsdienstig geloof en de bijbehorende geloofsdocumenten. Het bestaan en de ontwikkeling van het heelal als zodanig heeft niet met theologie te maken. Het heelal is ‘een ding’ die we proberen te begrijpen middels de natuurwetenschappen. God of het goddelijke is een ‘geest’ die anno 2024 niets te maken heeft met natuurwetenschappen.

Uitzondering hierop vormt de leer van het pantheïsme die afkomstig is uit de Indiase filosofie, maar het is ook beïnvloed door onder meer de Griekse denkers Anaximander en Plato (die sprak van één Wereldziel). Pantheïstische opvattingen zijn actueel in het hindoeïsme, het boeddhisme, het taoïsme, het religieus humanisme en in de vrijmetselarij.

Wanneer heeft iets een doel?

Mensen stellen doelen. Een gesteld doel is daarbij altijd SMART. Daarna blijkt of dat doel wel of niet gehaald is. Zo dient dit schrijven ook een doel. Het zet de gedachten in een hoofd om in leesbare woorden die door anderen weer gelezen en in het hoofd verwerkt kunnen worden. Het is een manier om kennis en ervaring te delen. Ook dat doen mensen. Bij levende wezens past de teleologie. Wij maken steeds keuzes om iets aan het toeval over te laten of daarin met voorbedachte rade te acteren.

Dingen hebben een functie

Een deurknop is een ding en geen levend wezen. Je kunt in dit geval niet spreken van het doel van de deurknop, maar wel van het nut van de deurknop. Je kunt er een deur mee open doen. Datzelfde geldt voor tandenpoetsen. Je houdt er langer gezonde tanden van. Zo heeft ook de aardbeving zijn nut. Dat is het kwijt raken van stress in de aardmantel. Sterren hebben ook nut. Ze zetten via nucleaire fusie elementen om in zwaardere elementen. Het nut van het heelal zou kunnen zijn: het toe laten nemen van de entropie / de complexiteit. In elk geval hebben dingen functies en geen doelen.

Nut of nutteloos

Zo heeft het heelal als geheel geen doel of intensie, maar een functie, of zelfs dat niet. Is het heelal een ding? Je kunt niet zomaar zeggen dat het heelal bestaat voor het scheppen / laten ontstaan van het leven (= teleologie). Je veronderstelt dan dat de mens centraal staat in ons universum. Dat is een prettige gedachte, maar dat is wetenschappelijk bezien niet aantoonbaar. Je kunt net zo goed zeggen dat mensen er zijn en daardoor kunnen ze het heelal zien en wetenschappelijk bestuderen. Dit is de gedachte van het metafysisch naturalisme. Het heelal is een ongelukje. Het is nutteloos / vergeefs / vruchteloos / ondienstig en al helemaal wetenschappelijk bezien doelloos. Het heelal ontbeert ontwerp of doelmatigheid. Het gangbare evolutionistische denken vertrekt vanuit dit naturalistisch standpunt. Organismen die toevalligerwijze met ogen zijn uitgerust kunnen over het algemeen beter functioneren in hun omgeving. Ze zullen langer overleven en meer kans hebben om zich voort te planten. Organismen zonder ogen zullen uiteindelijk uitsterven.

De natuur past het orgaan aan de functie aan, en niet de functie aan het orgaan.

— Aristoteles, De Partibus Animalium

Niets in het lichaam is gemaakt om door ons gebruikt te worden. We gebruiken wat toevalligerwijze bestaat.

— Lucretius, De Rerum Natura

Finetuning

In het heelal zijn er vele natuurconstanten die precies goed zijn, zodat het heelal zich kan ontwikkelen zoals we dat nu waarnemen, maar die ook precies goed zijn zodat daaruit organismen zouden kunnen ontstaan, ook al is daar meer voor nodig. Dat moet je zien als een feit, maar nog niet als een nut of helemaal niet als een doel. Het heelal is als een deurknop. De vraag is waardoor het heelal er op deze manier uitziet. Dat is voor de mens een groot raadsel en ik verwacht dat dit, zonder de theologie daarbij te betrekken, in de toekomst zo blijft.

Het Multiversum wordt vaak gebruikt om antwoord te geven op deze vraag. Waardoor is het heelal zo extreem bijzonder? Het multiversum is echter geen wetenschap, want een theorie is er om te beschrijven wat we observeren en je kunt het multiversum niet observeren.